Trần
Ðức Thảo, một kiếp người
Trích Phan Huy Đường
..
Sinh thời
Jean Paul Sartre coi ông là một
trong số rất hiếm những
người mácxít không chìm đắm trong tụng niệm, dám xông pha nơi biên ải
của sự hiểu biết.
Ðúng là Trần Ðức Thảo đã xông pha khi ông công bố Phénoménologie et
matérialisme dialectique59. Ông đã tìm cách thống nhất tính ý hướng
(intentionnalité) của
ý thức, tính tự do của con người
với quá trình vận động của
Lịch sử. Ông đã theo rõi những bước đi chập
chững của sinh học cuối thập
niên 1940, cố tìm nhịp cầu nối
liền sự sống với
tư duy. Ông
đã choảng cả trọng khối
của hiện thực vào quan điểm
siêu việt (transcendance)
của các bạn đồng song ở
phố Ulm. Ðối với các nhà "mácxít" chính thống, ông làm loé sáng cái intentionnalité
rất có vấn đề. Hai sự khước từ
ấy, hai đòi hỏi ấy, là nội
lực quán xuyến những tác phẩm
của ông. Trong cõi hỗn mang của Lịch sử,
ông đòi được trọn vẹn cả
phần xác lẫn phần hồn.
Một con người tự do. Ðã 40 năm nay.
59 Hiện
tượng luận và chủ nghĩa duy vật
biện chứng, Minh Tân, Paris 1951.
Ngày ấy,
tương lai Trần
Ðức Thảo tưởng chừng
rộng mở và sáng chói. Rốt cuộc, nó tối
om, như tiền đồ của chị
Dậu trong Tắt đèn. Là người triệt để
mácxít, ông không tin có thể
phủi đời mà hiểu được
con người. Sự thấu hiểu
thế giới chỉ chớm
nở, hưng phấn thông qua hành động. Ông muốn trả giá, trả
nợ đời để được
tư duy thân
phân con người cho
tới cùng :
"Phần
thứ nhì của Phénoménologie et
matérialisme dialectique (1951) do đó đã dẫn
tôi tới một ngõ cụt, và lúc đó tôi đã hy vọng tìm ra giải
pháp trong cách mạng Việt Nam. Cuối sách, khi nói tới "vận động hiện
thực của lịch sử",
chính là bóng gió nói tới
Trần Đức Thảo, một kiếp người
cách mạng
Việt Nam60".
60 Un itinéraire. Một
hành trình. Tác giả xuất bản, Paris 1992.
Trung thành với
truyền thống sĩ phu, ông xếp bút nghiên, rời Pháp, về chiến khu Việt
Nam. Con người tự do ấy đã tự
biến mình thành chiến sĩ. Là nhà triết học, qua chiến
đấu, ông sẽ khắc tự
do của mình vào quá trình
xây dựng nhân cách của nhân loại.
Người
ta kể lại rằng Trần
Ðức Thảo ước mơ thuyết
giảng chủ nghĩa Mác cho các nhà lãnh đạo Ðảng. Nếu
đúng vậy, quả là bé cái lầm. Họ xếp
ông vào một xó để dịch tác phẩm
của tổng bí thư Trường Chinh ra tiếng Pháp, nhân tiện để dạy
ông chủ nghĩa
Mác hiện thực của guồng
máy Ðảng.
Chủ
nhiệm Khoa sử Trường đại
học tổng hợp, mà rồi
Trần Ðức Thảo bị
cấm giảng dạy, phải
dịch thuật lặt vặt
để sống, phải bán dần
bán mòn những bộ từ điển
để ăn. Họ chặt đứt
mọi liên hệ của ông với
thế giới, họ cô lập
ông ngay giữa đồng bào của mình. Ông vẫn nghiên cứu với những
phương tiện
trong tầm tay. Vẫn một nỗi
ám ảnh khôn nguôi : làm
sao, một ngày kia, liên hợp được những
cỗi rễ vật chất,
sinh vật, lịch sử, xã hội
của con người với ý thức
tự do của nó. Lâu lâu, giữa hai đợt bom Mỹ,
ta vẳng nghe tiếng nói của Trần Ðức
Thảo. Ðâu đó một bài nghiên cứu đăng trên một tạp chí. Ta biết
ông còn sống, còn tư duy. Thế là đủ ! Chẳng
có gì đáng tự hào, cũng
chẳng có gì phải dằn vặt
lương tâm. Còn biết
bao việc khác, cấp bách, phải làm. Vả chăng, có điều luật văn minh nào kết
tội sự thờ ơ trước một tư duy đang lâm nguy
?
Rồi tới lúc họ bán tống
bán tháo chủ nghĩa cộng sản. Bán, bán hết.
Hải sản, dầu mỏ,
hồng ngọc, gỗ quý... đàn ông, đàn bà, trẻ con, từng container, từng chuyến
charter, Ðông Tây Nam Bắc,
đủ mười phương tám hướng... bán luôn cả linh hồn của
Ðảng. Ông chẳng bao giờ có gì để bán. Chỉ còn một điều
để cho : sự Trần Đức Thảo, một kiếp người
đòi hỏi
còn nguyên vẹn từ tuổi trẻ.
Họ sử dụng ông một
lần chót, để ông sang Paris gặp gỡ trí thức,
bảo vệ cái lý tưởng mà họ đã hết tin tưởng.
Biết đâu đấy. Lầm to, cái lầm
tất yếu của mọi
vương triều
trong buổi suy tàn. Trên
mảnh đất năm nào đã loé lên tư tưởng của mình, Trần
Ðức Thảo đã tìm lại cỗi rễ
của sự trưởng thành, hưng phấn của tuổi trẻ
: "cái đà nội
tâm của những năm chót thời tôi ở Pháp61" đã
tái khởi động ngay từ những ngày đầu
của Perestroika.
61 Un itinéraire. Một
hành trình. Tác giả xuất bản, Paris 1992.
62 Critique de la raison dialectique.
Tình cờ,
tôi được gặp ông, vài tháng trước khi ông chết. Ông sống đơn độc trong một căn phòng bé tí, rệu rạo. Dán lững
thững bò khắp nơi, trên tường, trên trần. Ðôi mắt ông, đôi mắt sáng, thơ ngây
như mắt trẻ con, không thấy chúng. Bạn bè bảo tôi rằng
ông Thảo bây giờ lẩm cẩm
rồi, sau bao nhiêu năm bị truy bức, tâm thần
của ông đã bị nhị phân (schizophrénie). Song tôi đã gặp một con người
minh mẫn.
Biết
ông đã từng tranh luận với Sartre, tôi hỏi
ông nghĩ sao về tác phẩm Phê phán lý trí biện chứng62. Ông nói : "Sartre
là nhà triết học duy nhất đã đặt ra những câu hỏi đáng đặt". Tôi lại hỏi ông về
trước tác của ông, và nói thực là tôi thấy chúng máy móc. Ông khoát tay
như muốn gạt chúng đi, và đưa cho
tôi tác phẩm cuối cùng, còn dưới dạng bản
nháp.
Ông nói đôi điều
về cuộc sống của
ông ở Paris. Mỗi ngày ông còn viết được một
trang. Ông vẫn lạc quan, vẫn hy vọng, qua sự
tiếp cận những khoa học
mới, ông sẽ mở ra con đường
mới. Ông chưa biết nhân loại mảnh mai lắm,
ông chưa tưởng tượng được quá khứ
có thể phủ dập tương lai. Bạn
bè muốn giúp ông, ông thường từ khước.
Ông quá sợ bị kết nạp
vào các trường, các phái,
các nhà thờ. Tôi hiểu ông đã lâm bệnh nặng. Căn bệnh
của Trần Đức Thảo, một kiếp người
ông có một
cái tên : Tự do. Ông muốn vận dụng
nó để làm gì ? Hãy nghe
ông nói, một lần chót :
"... khi tự
vấn mình, ý thức đòi hỏi cái Thiện
trong hành động, cái Chân
trong tri thức, và cái Mĩ
trong sự hoàn thành các
quá trình nghiệm sinh,
qua đó ý thức biến thế giới
tự nhiên thành một nhân giới, xứng đáng với
con người63."
63 ... la conscience dans son appel à soiỞmême pose l'exigence du bien
dans l'action, du vrai dans la connaissance, et du beau dans
l'achèvement des processus vécus. Par là, la conscience fait du monde naturel
un monde humain, valable pour l'homme. Un itinéraire. Một hành trình. Tác giả xuất bản,
Paris 1992.
Cái Chân trong tri thức
! Ông đã sống nhầm thời đại.
Thời đại này chỉ hiểu hiệu
quả trước mắt. Cái Thiện trong hành động
! Ông đã chọn nhầm thế giới.
Thế giới này chỉ tuân theo lợi nhuận. Cái Mĩ trong sự hoàn thành các quá trình nghiệm sinh ! Ông đã nhầm nhân loại. Nhân loại hôm nay chỉ ao ước cơm áo, giải
trí và những hàng rào.
Không khuất
phục được ông lúc sống, họ tìm cách quản
lý cái chết của ông. Họ gắn một
huân chương hạng
hai lên quan tài của ông,
để quay phim. Muộn quá rồi. Ông đã ra đi, mang theo hoài bão, chỉ để lại
một sự đòi hỏi, cho những
cuộc đời thầm lặng.
Người chiến sĩ, người cộng sản,
nhà tư tưởng
không hề bỏ cuộc ấy
đã ra đi. Sống như ông đã phải sống, có lẽ
chỉ có thể chết như ông đã chết.
Tôi hồi tưởng đôi mắt ông, đôi mắt sáng, thơ ngây tựa mắt trẻ
con. Và tôi tự nhủ, xét cho cùng, đời ông thật buồn mà thật
đẹp, vì ông đã biết chết như chẳng mấy người biết
sống, sống mà không hề biết bán mình. Trần
Ðức Thảo là một nhà triết
học chân chính.
Trần
Đạo, 1993